Kiedy wykonać szczepienie na tężec, a kiedy wystarczy odkażenie rany?

Nawet niewielka ranka czy skaleczenie może okazać się bardzo niebezpieczne, jeśli nie będziemy postępować właściwie w celu ochronienia się przed zakażeniem laseczkami tężca, czyli bakteriami beztlenowymi wywołującymi tę chorobę. Nie jesteś pewien, kiedy wystarczy po prostu zdezynfekować ranę, a kiedy wykonać szczepienie na tężec? Koniecznie przeczytaj ten artykuł!

Co to jest tężec?

Tężec to neurologiczna choroba zakaźna o ostrym i ciężkim przebiegu, w wielu przypadkach śmiertelna. Powodowana jest przez zakażenie Gram-dodatnimi bakteriami beztlenowymi Clostridium tetani, czyli laseczkami tężca¹. Bakterie te są szeroko rozpowszechnione w przyrodzie; występują w glebie, zwłaszcza zanieczyszczonej odchodami zwierząt, także w ziemi ogrodowej i rolnej, w błocie, kurzu oraz w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt¹.

Po dostaniu się do organizmu człowieka zarodniki laseczki tężca wytwarzają neurotoksyny polipeptydowe, które paraliżują system nerwowy i mięśnie, powodując ich nadmierne napięcie i prowadząc do wielu zaburzeń, włącznie z trudnościami w oddychaniu, które mogą spowodować uduszenie.

Zarodniki wnikają przez otwartą ranę, zwłaszcza ciętą lub kłutą, ale także przez drobne otarcia czy skaleczenia zabrudzone ziemią lub piaskiem. Mogą też dostać się do organizmu na skutek ugryzienia przez zwierzę lub kontaktu z jego odchodami. Tężcem nie można zarazić się od drugiej osoby ani od zwierzęcia w zwykłym, codziennym kontakcie. Jedyna forma zakażenia to dostanie się zarodników Clostridium tetani bezpośrednio do organizmu przez przerwaną powłokę skórną.

Jak rozpoznać tężec?

Tężec rozpoznaje się na podstawie charakterystycznych objawów; diagnoza stawiana jest na podstawie wywiadu i badania lekarskiego. Pierwsze symptomy tężca u osób dorosłych pojawiają się po około 14-21 dniach od zakażenia. Należą do nich: niepokój i wzmożone napięcie mięśniowe, wyprężenie okolic brzucha oraz szczękościsk. Pojawiają się potliwość i parestezje w okolicy rany.

Kolejne symptomy tężca to bolesne skurcze mięśni i trudności w oddychaniu oraz przełykaniu, prężenie mięśni grzbietu i napięcie mięśni mimicznych¹. Co czwarta osoba, u której rozwijają się pełne objawy tężca, umiera. W leczeniu tężca stosuje się antybiotyki i immunoglobulinę tężcową. Na zachorowanie narażone są osoby nieszczepione na tężec oraz te z osłabionym układem odpornościowym, niezależnie od szczepienia.

Najskuteczniejszą formą ochrony przed zachorowaniem na tężec są szczepionki. Podaje się je obowiązkowo dzieciom oraz młodzieży (ostatnia dawka w 19. roku życia). Szczepionka przeciwtężcowa nosi nazwę anatoksyny i zawiera unieczynnione toksyny produkowanych przez bakterie tężcowe. Po jej podaniu w organizmie wytwarzana jest surowica przeciwtężcowa, która chroni przed rozwojem objawów choroby.

Przyjęcie pięciu dawek anatoksyny tężcowej w odpowiednich odstępach czasu zapewnia w większości przypadków odporność do końca życia. Mimo to zalecane jest wykonywanie szczepień co 10 lat (licząc od dawki w 19. roku życia) lub w przypadku ryzyka zainfekowania rany.

Kiedy wykonać szczepienie na tężec, a kiedy wystarczy zdezynfekować ranę?

Szczepionka przeciwtężcowa podawana jest dzieciom w ramach obowiązkowego programu szczepień razem ze szczepionkami przeciwko błonicy, krztuścowi (kokluszowi), zakażeniom HIB oraz chorobie Heinego-Medina (jest to tak zwana szczepionka typu „5 w 1”). Podawana jest ona dzieciom w 2, 4 i 6 miesiącu życia. Dodatkowe szczepienia dawką przypominającą podaje się dzieciom w wieku 4-5 lat, pomiędzy 11 a 14 rokiem życia oraz w 19. roku życia. Teoretycznie wykonanie tych szczepień chroni przed zakażeniem laseczką tężca.

Jednak jeśli rana była silnie zabrudzona, a dana osoba nie jest pewna, czy nie stwarza to ryzyka infekcji, lub nie wie dokładnie, kiedy wykonano u niej ostatnie szczepienie anatoksyną, wskazana jest konsultacja z lekarzem. Może on zadecydować o podaniu dawki przypominającej anatoksyny lub wykonaniu pełnego szczepienia przeciwko tężcowi.

Szczepienie przeciwtężcowe jest bezpłatne, o ile od podania ostatniej dawki upłynęło 10 lat. Szczepienia ochronne po urazach wykonywane są w przypadku ran mocno zabrudzonych, zanieczyszczonych ziemią, odchodami i śliną, przy odmrożeniach i oparzeniach podaje się dodatkowo tetaglobilinę TIG².

Ochrona przed tężcem – dezynfekcja ran

W większości przypadków przed tężcem chroni właściwe oczyszczenie rany. W przypadku ran silnie zabrudzonych, na przykład podczas pracy w ogrodzie czy w wyniku nieszczęśliwego wypadku, pojawiają się pytania: „Czym dezynfekować rany?” oraz „Jak oczyścić ranę z brudu, tak by nie spowodować dalszych uszkodzeń tkanek oraz nadmiernego bólu?”.

Niezależnie od rodzaju rany i stopnia jej zabrudzenia przeciwwskazane jest odkażanie rany spirytusem czy jodyną. Nie wskazane jest też oczyszczanie rany wodą utlenioną. Takie zabiegi stosowane były dawniej, ale z uwagi na ich działania niepożądane nie są obecnie zalecane przez specjalistów w dziedzinie leczenia ran³.

Dezynfekcja rany powinna być delikatna i bezbolesna, a jednocześnie skuteczna. Nie może powodować nadmiernego przesuszenia okolic rany, ponieważ wilgotne środowisko chroni ją przed szkodliwymi czynnikami i korzystnie wpływ na proces gojenia.

W celu oczyszczenia rany z zabrudzeń zalecany jest płyn antyseptyczny z PHMB⁴, który dokładnie i bezboleśnie oczyszcza ranę, np. antyseptyczny płyn SutriSept. Zawarte w nim substancje czynne chronią przed zainfekowaniem rany chorobotwórczymi drobnoustrojami i przyspieszają proces gojenia. Jednocześnie płyn pozwala na oczyszczenie rany, nie powodując jej wysuszenia ani dodatkowych uszkodzeń, co ma miejsce przy zastosowaniu płynów z zawartością alkoholu i wody utlenionej.

Przy okazji warto podkreślić, że woda utleniona nie ma właściwości bakteriobójczych, więc w żaden sposób nie chroni rany przed zainfekowaniem. Ma natomiast niekorzystne działanie na okoliczne tkanki. Płyn antyseptyczny SutriSept rekomendowany jest do oczyszczania i przemywania ran przez specjalistów⁵.

Po oczyszczeniu rany warto zastosować preparat, który jest polecany do gojenia ran zakażonych i niezakażonych, taki jak maść SutriHeal Forte 5%. Składniki maści (unikalna formuła kwasów żywicznych i lignanów) wykazują zarówno działanie przeciwbakteryjne, jak i zapobiegające powstaniu biofilmu. Lignany zawarte w maści stymuluję reepitelializację, a więc mają również pomóc w szybszym zamknięciu się rany. Zachowanie odpowiedniego oczyszczania rany, jak również w dalszym etapie jej gojenia zabiegnie ewentualnym komplikacjom  pozwoli ochronić organizm człowieka przed chorobą zakaźna, jaką jest tężec.

Bibliografia:

1. Jacek Czepiel i wsp., Zachorowania na tężec w regionie Polski Południowej
   w latach 2000–2010, Gerontologia Polska 2012, tom 20, nr 3.
2. Anna Kozłowska-Jalowska, Andrzej Załęski, Profilaktyka poekspozycyjna chorób zakaźnych. Cz. 4: tężec, Link, data dostępu 07.12.2021.
3. Sopata. I wsp., WYTYCZNE POSTĘPOWANIA MIEJSCOWEGO W RANACH NIEZAKAŻONYCH, ZAGROŻONYCH INFEKCJĄ ORAZ ZAKAŻONYCH PRZEGLĄD DOSTĘPNYCH SUBSTANCJI PRZECIWDROBNOUSTROJOWYCH STOSOWANYCH W LECZENIU RAN. ZALECENIA POLSKIEGO TOWARZYSTWA LECZENIA RAN, LECZENIE RAN 2020; 17 1: 1-21.
4. Kramer A., et al.: Konsensus w sprawie antyseptyki ran: Aktualizacja 2018, Conensus Guidelines, Skin Pharmacol Physiol 2018; 31:28-58.
5. Kucharzewski i wsp., Algorytmy i wytyczne postępowania terapeutycznego w ranach trudno gojących się, „Forum Leczenia ran” 2020, 1(3), 95-116.