Odmrożenia to dość często spotykane urazy, zwłaszcza zimą. Większość z nich jest na szczęście niegroźna, powierzchowna i goi się samoistnie po powrocie do ogrzewanego pomieszczenia i ociepleniu odmrożonego miejsca. Odmrożenia poważniejszego stopnia wymagają jednak odpowiedniego postępowania i zazwyczaj potrzebna jest pomoc lekarska. W wyniku odmrożeń powstają też rany, o które należy prawidłowo zadbać. Dowiedz się, jakie są stopnie odmrożeń, jakie są ich objawy oraz co zrobić, gdy się pojawią.
Kiedy i jak dochodzi do odmrożeń?
Odmrożenie to uszkodzenie tkanek powstałe na skutek oddziaływania na nie niskiej temperatury1. Wbrew obiegowej opinii do odmrożeń nie przyczynia się jedynie mróz. Sprzyja im także duża wilgotność powietrza, mokre ubranie (np. od deszczu lub potu) oraz wiatr. O odmrożenia łatwiej też na dużych wysokościach, zwłaszcza w górach, z uwagi na panujące tam warunki, w tym ciśnienie powietrza.
Do odmrożeń łatwiej może dojść także, gdy jesteśmy głodni, osłabieni, zmęczeni i gdy siedzimy bez ruchu w chłodzie. Odmrożenie może się wówczas pojawić przy dodatniej temperaturze otoczenia, nawet sięgającej 6 stopni Celsjusza. Na odmrożenia bardziej narażone się także osoby chorujące na cukrzycę oraz mające problemu z układem krążenia.
Odmrożenie to wynik procesu ochładzania się skóry i leżących pod nią tkanek w wyniku oddziaływania niskiej temperatury. Na skórze tworzą się wówczas kryształki lodu, które uszkadzają tkankę i przyczyniają się do stanu zapalnego. Naczynia krwionośne ulegają obkurczeniu, co prowadzi do niedokrwienia i niedotlenienia tkanek. Szczególnie podatne na odmrożenia są nos i uszy, ponieważ są gorzej ukrwione, a przez to najbardziej narażone na działanie niskich temperatur. Dość często dochodzi też do odmrożenia policzków, nierzadkim problemem są też odmrożone palce, zarówno u rąk, jak i u nóg.
Stopnie odmrożeń
Wyróżnia się cztery stopnie odmrożeń (podobnie jak w klasyfikacji oparzeń):
- Pierwszy stopień powoduje zaburzenia w krążeniu krwi w wyziębionych miejscach. Może pojawić się zaczerwienienie (rumień) lub bladość skóry, ból, mrowienie i lekki obrzęk. Tego rodzaju odmrożenie ustępuje zazwyczaj samoistnie po ogrzaniu wyziębionego miejsca i nie pozostawia śladów.
- Drugi stopień odmrożeń to sytuacja, gdy w uszkodzonym miejscu pojawiają się pęcherze z płynem surowiczym oraz owrzodzenia. W wyniku wyziębienia uszkodzone zostały głębsze warstwy naskórka, skóra jest sina i spuchnięta.
- Trzeci stopień odmrożeń powoduje martwicę. Skóra staje się purpurowa, sina lub fioletowa. Pojawiają się obrzęk i pęcherze z krwistą zawartością. Po pewnym czasie od rozmrożenia (powinno ono być przeprowadzane możliwie szybko, w ciągu około godziny, ponieważ wolne rozmrażanie może spowodować jeszcze większe uszkodzenia) martwa tkanka odpada, tworząc ubytki. Goją się one przez ziarninowanie, pozostawiając trwałe blizny.
- Czwarty stopień obejmuje cały obszar ciała w danym miejscu, łącznie z głębokimi warstwami tkanek podskórnych, a nawet kośćmi. W przypadku takich odmrożeń kończyn czy innych części ciała często konieczna jest amputacja.
Objawy i skutki odmrożeń
Pierwszym objawem odmrożenia jest zblednięcie, a następnie zaczerwienie skóry. Łatwo to zauważyć na odsłoniętych częściach ciała, na przykład na twarzy (głównie na policzkach). W przypadku odmrożeń palców czy kończyn sygnałem ostrzegawczym jest szczypanie, mrowienie, drętwienie i ogólny dyskomfort. Przy odmrożeniu spowolniony jest przepływ krwi przez naczynia w danym miejscu, co powoduje niedokrwienie i obrzęki. Odmrożona skóra zaczyna błyszczeć, pojawiają się zaburzenia czucia i drętwienie. Z uwagi na silne obkurczenie naczyń krwionośnych odmrożona skóra nie boli – ból pojawia się w momencie, gdy ją ogrzejemy.
Objawem odmrożenia często jest jednokolorowa czerwona plama, która czasami w środku bywa biała. Stopień uszkodzenia tkanki często widoczny jest dopiero po ogrzaniu i rozmrożeniu danego miejsca [2]. W przypadku odmrożeń drugiego stopnia powstają pęcherze, których nie wolno przekłuwać ani rozdrapywać. Przy poważniejszych odmrożeniach dochodzi do martwicy tkanki, która usuwana jest samoistnie, powodując trudno gojące się ubytki lub zachodzi konieczność usunięcia jej operacyjnie.
Jak postępować w przypadku odmrożeń?
Przy odmrożeniach ważne jest, by wyziębione miejsce ogrzewać stopniowo. Nie wolno stosować rozcierania, gorących kompresów i suchych źródeł ciepła, w tym nawiewu ciepłego powietrza, a gdy są odmrożone palce, nie wolno wkładać ich pod zimną ani gorącą wodę. Zaleca się stosowanie letnich kąpieli wodnych (można zanurzyć w letniej wodzie dłonie lub stopy) i stopniowo zwiększanie temperaturę wody do około 38-40 stopni Celsjusza. Lepszym rozwiązaniem jest szybkie ogrzanie odmrożonego miejsca niż powolne rozmrażanie2. Zalecany czas ogrzewania to 30 – 60 minut, do wody można dodać jodynę.
Należy jednak liczyć się z tym, że przy odmrożeniach II i III stopnia rozmrożenie uszkodzonych tkanek spowoduje serię zjawisk prowadzących do śmierci komórek [3]. Może pojawić się niedokrwienie wtórne w wyniku powstania zakrzepów w mikrokrążeniu, co może prowadzić do zaburzeń w metabolizmie komórkowym i dalszych uszkodzeń tkanek.
Jeśli odmrożeniu towarzyszy hipotermia, to priorytetem jest jej leczenie, ponieważ jest to stan zagrażający życiu.
Podczas ogrzewania może pojawić się obrzęk, dlatego zawsze najpierw należy zdjąć z palców biżuterię. W większości przypadków odmrożona skóra po przywróceniu normalnej temperatury otoczenia i pobudzeniu krążenia dość szybko wraca do normy. Jeśli pomimo stopniowego ogrzewania skóra jest nadal blada lub purpurowa i nie mamy w niej czucia, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza. Brak czucia w miejscu odmrożenia świadczy o martwicy tkanek.
Jak leczyć odmrożenia?
Odmrożone tkanki trzeba chronić przed urazami. Jeśli pojawiły się pęcherze i owrzodzenia, należy nałożyć jałowy opatrunek i postępować tak jak w przypadku trudno gojących się ran. Przy poważniejszych odmrożeniach zaleca się podanie aspiryny i środków przeciwbólowych przed procesem ogrzewania i rozmrażania. Do pielęgnacji rany i bezbolesnego oraz antyseptycznego oczyszczania przy zmianie opatrunku zaleca się stosować płyn bez dodatku alkoholu, np. SutriSept, tak by nie spowodować dodatkowego uszkodzenia tkanek.
Przy odmrożeniach II, III i IV stopnia stosuje się leczenie przeciwpłytkowe i nawadnianie oraz leki miejscowe, takie jak żele lub kremy z wyciągiem z aloesu o potwierdzonym silnym działaniu antyprostaglandynowym2. Proces gojenia przy poważniejszych odmrożeniach z widocznymi ranami można przyspieszyć, stosując np. maść SutriHeal. Maść ta ma wielokierunkowe spektrum działania oraz dedykowana jest na rany zarówno te zakażone, jak i niezakażone. Nie zawiera antybiotyku, przez co nie powoduje oporności, więc można ją stosować do całkowitego wygojenia rany powstałej w wyniku odmrożenia.
Jak zapobiegać odmrożeniom?
Jeśli warunki pogodowe sprzyjają odmrożeniom, a nie mamy możliwości szybkiego powrotu do ogrzewanego pomieszczenia, priorytetem jest pobudzenie krążenia i rozgrzanie organizmu poprzez ruszanie się. Można robić podskoki, wymachy ramion i iść szybkim krokiem. Pozostawanie bez ruchu w niskiej temperaturze sprzyja odmrożeniom i hipotermii. Należy rozluźnić paski, zapięcia rękawic, sznurowadła i inne elementy ubioru, które mogą hamować krążenie. Bezwzględnie nie wolno pić „na rozgrzewkę” alkoholu – ma to przeciwny skutek.
Zimą zaleca się noszenie niezbyt obcisłych butów, tak by można było swobodnie poruszać w nich palcami. Dobrym rozwiązaniem są buty z grubą podeszwą, ocieplane i z dodatkową wkładką termiczną. W chłodne dni nie zapominajmy o czapce, rękawiczkach i kremie ochronnym na twarz. Powinien być to krem tłusty, nie nawilżający.
Dobrze jest też nosić zimą bieliznę termoaktywną, która odprowadza pot na zewnątrz, pozostawiając skórę suchą. Zaleca się ubranie składające się z kilku warstw. Ważne jest też odpowiednie odżywienie – nie idźmy na długi zimowy spacer głodni.
Przypisy:
- Odmrożenia, http://sszpitalne.edu.pl/pdf/odmrozenia.pdf.
- Adam Domansiewicz i inni, Stanowisko Polskiego Towarzystwa Medycyny i Ratownictwa Górskiego w sprawie leczenia odmrożeń, Link.
- Mazur P: Causes of injury in frozen and thawed cells, Fed Proc 24(suppl 14–15):5, 1965.