Skaleczenia przy pracy w ogrodzie – kiedy potrzebne jest szczepienie na tężec?

Prace w ogrodzie to ulubiona czynność milionów Polaków. Pamiętajmy jednak, że nawet niewinne ukłucie kolcem róży czy drobne skaleczenie wymaga zdezynfekowania, a niekiedy potrzebna jest także szczepionka przeciw tężcowi. Nawet niewielka ranka może przyczynić się do poważnych problemów zdrowotnych, jeśli nie zachowamy ostrożności. Dowiedz się, kiedy wystarczy oczyścić i odkazić ranę zabrudzoną podczas prac w ogrodzie, a kiedy niezbędne jest podania anatoksyny tężcowej.

Co wywołuje tężec?

Tężec to choroba wywoływana przez zakażenie bakteriami Clostridium tetani, czyli laseczkami tężca. Są to Gram-dodatnie bakterie beztlenowe, obecne w glebie, odchodach zwierząt, błocie, kurzu, ziemi, także ogrodowej i rolnej, oraz w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt¹. Nie są one groźne, dopóki nie dostaną się do krwiobiegu poprzez uszkodzoną skórę. Wystarczy niewielka ranka lub skaleczenie, by zarodniki laseczki tężca wniknęły do ludzkiego organizmu.

Zaczynają wówczas wytwarzać neurotoksyny polipeptydowe, które blokują zakończenia nerwowe, paraliżują mięśnie i powodują charakterystyczne dla tężca objawy, takie jak nadmierne napięcie mięśniowe i paraliż mięśni oraz problemy w oddychaniu. Tężec to bardzo poważna choroba o ostrym przebiegu, a nieleczona lub zbyt późno rozpoznana prowadzić może do zgonu.

Największe ryzyko wniknięcia do organizmu laseczek tężca występuje w przypadku ran kłutych, dlatego ukłucie różą podczas prac w ogrodzie czy ukłucie kaktusem, gdy przesadzamy kwiaty na wiosnę, nigdy nie powinno być lekceważone. Podobnie jest z ranami ciętymi zabrudzonymi ziemią czy innymi skaleczeniami podczas wiosennych porządków w przydomowym ogródku. Najgroźniejsze są jednak silnie zabrudzone rany głębokie oraz rany tłuczone, gdy uszkodzeniu ulegają okoliczne tkanki. Bardzo ryzykowny jest uraz taki jak noga przebita gwoździem czy innym ostrym, brudnym narzędziem. Nie tylko stwarza to możliwość zakażenia tężcem, ale także innymi chorobotwórczymi bakteriami, które mają otwartą drogę do organizmu przez uszkodzoną powłokę skórną.

Co ważne, tężcem można zarazić się także wskutek ugryzienia przez dzikie zwierzę, co zdarza się czasem podczas prac w ogrodzie czy wiosennych wycieczek za miasto. Objawy tężca u ludzi występują zazwyczaj po 14-21 dniach od zakażenia. Na zachorowanie narażone są osoby niezaszczepione, te, w przypadku których od ostatniego szczepienia przypominającego upłynęło więcej niż 10 lat, oraz osoby z osłabionym układem odpornościowym, niezależnie od szczepienia.

Jakie są objawy tężca u dorosłych?

Tężec powoduje szereg objawów neurologicznych, które są dość charakterystyczne, niezwykle bolesne i stwarzają realne zagrożenie życia. W pierwszej kolejności pojawia się niepokój i napięcie mięśni. Osoba zakażona odczuwa mrowienie w okolicy rany, pojawia się gorączka i nasilone poty. Następnie do tych objawów dołączają bolesne skurcze mięśni i szczękościsk. Wzmożone napięcie mięśniowe powoduje wyprężenie w okolicy brzucha oraz trudności w przełykaniu, bolesne wyprężenie pleców i utrudnioną mimikę twarzy¹.

Najpoważniejszym objawem tężca są jednak problemy z oddychaniem, które mogą prowadzić do uduszenia. Są one spowodowane naprężeniem i paraliżem mięśni gładkich. Wyleczenie tężca w stadium, gdy pojawiły się pełne objawy zakażenia, jest możliwe, ale rokowania są niepomyślne. Pacjentom podaje się antybiotyki oraz immunoglobulinę tężcową, jednak śmiertelność jest wysoka.

Anatoksyna tężcowa – kiedy podać?

Szczepionka na tężec to tak zwana anatoksyna tężcowa, która zawiera unieczynnione toksyny produkowanych przez laseczki tężca. Podaje się ją dzieciom i młodzieży w pięciu dawkach w określonych odstępach czasowych podanych w kalendarzu szczepień. Szczepionka na tężec jest obowiązkowa – podaje się ją w 2, 4 i 6 miesiącu życia, a następnie w wieku 4-5 lat i pomiędzy 11 a 14 rokiem życia.

Ostatnia obowiązkowa dawka anatoksyny tężcowej podawana jest w 19 roku życia. Od tego momentu nie ma już obowiązku szczepień przypominających, ale trzeba wiedzieć, że chociaż teoretycznie szczepienia wykonane do 19 roku życia zapewniają odporność na zachorowanie na tężec na całe życie, to jednak co 10 lat zalecane jest przyjęcie dawki przypominającej.

Podanie szczepionki przeciwtężcowej osobom dorosłym rekomendowane jest również w przypadku silnie zabrudzonych ran, ran gryzionych oraz skaleczeń i zadrapań stwarzających ryzyko infekcji², takich jak ukłucie kolcem róży czy inne urazy podczas prac w ogrodzie czy na działce. Jeśli nie jesteśmy pewni, czy i kiedy przyjęliśmy szczepionkę przeciwtężcową po 19 roku życia, wskazana jest wizyta u lekarza i podanie dawki przypominającej. Szczepionka na tężec jest bezpłatna w ramach NFZ, ale o jej podaniu zawsze decyduje lekarz. W przypadku oparzeń i odmrożeń stwarzających ryzyko zakażenia laseczką tężca podaje się dodatkowo tetaglobilinę TIG³.

Kiedy wystarczy zdezynfekowanie rany i jak zrobić to prawidłowo

Szczepionka na tężec po skaleczeniu nawet zabrudzonym ziemią czy śliną zwierząt nie jest konieczna, jeśli od ostatniego podania anatoksyny tężcowej upłynęło nie więcej niż 10 lat. W razie wątpliwości należy skonsultować się z lekarzem, ale zazwyczaj wystarczającą ochroną przed bakteriami wywołującymi tężec jest dokładne zdezynfekowanie ranki.

Nie powinno się używać do tego celu płynów na bazie spirytusu, wody utlenionej ani jodyny. Te środki mogą spowodować dalsze uszkodzenie tkanek i niepotrzebnie wysuszają rankę i jej okolice. Niewskazane jest również używanie wody ze zbiorników w ogrodzie czy na działce, ponieważ może być ona skażona innymi chorobotwórczymi bakteriami.

Skaleczenie można oczyścić z brudu za pomocą wody bieżącej i zwykłego mydła, ale wskazane jest użycie płynów antyseptycznych z PHMB⁴, które dokładnie i bezboleśnie oczyszcza ranę, np. płynu SutriSept. W ten sposób usuniemy zabrudzenia, a dodatkowo płyn zapobiegnie wnikaniu w skaleczone miejsce szkodliwych drobnoustrojów. Płyn z PHMB przyspiesza też proces gojenia i zapewnia okolicom rany wilgotne środowisko, które jest dla niej korzystne.

Jeśli planujemy dalsze prace w ogrodzie, dobrze jest zastosować także maść do gojenia SutriHeal, która przyspieszy gojenie rany i zapobiegnie rozwojowi zakażenia⁴. Na skaleczone miejsce należy też nałożyć plaster, tak by chronić je przed dalszymi zabrudzeniami. Dobrym zabezpieczeniem są również rękawice ochronne, ale pamiętajmy, by nie zakładać rękawic gumowych, jeśli mamy na dłoniach drobne ranki i zadrapania. Podczas intensywnego wysiłku związanego z pracą w ogrodzie dłonie w gumowych rękawiczkach zapocą się, a to doskonałe środowisko dla rozwoju chorobotwórczych bakterii, które mogą spowodować zakażenie ranki.

Bibliografia:

1. Zdzisław Gliński, Andrzej Żmuda, Tężec – ostra neuroinfekcja ludzi i zwierząt, Życie Weterynaryjne • 2021 • 96(5)
2. M. Sopata. I wsp., WYTYCZNE POSTĘPOWANIA MIEJSCOWEGO W RANACH NIEZAKAŻONYCH, ZAGROŻONYCH INFEKCJĄ ORAZ ZAKAŻONYCH PRZEGLĄD DOSTĘPNYCH SUBSTANCJI
   PRZECIWDROBNOUSTROJOWYCH STOSOWANYCH W LECZENIU RAN. ZALECENIA POLSKIEGO TOWARZYSTWA LECZENIA RAN, LECZENIE RAN 2020; 17 1: 1-21.
3. Anna Kozłowska-Jalowska, Andrzej Załęski, Profilaktyka poekspozycyjna chorób zakaźnych. Cz. 4: tężec, Link, data dostępu 07.01.2022
4. M. Kucharzewski i wsp., Algorytmy i wytyczne postępowania terapeutycznego w ranach trudno gojących się, „Forum Leczenia ran” 2020, 1(3), 95-116.